Impliciete en expliciete informatie bij het vertalen

Nu ik aan het vertalen in de Kovol-taal begin, raak ik hartstikke overweldigd! Vertalen is geen taak met een simpel goed en fout antwoord. Het gaat om een complex spectrum van keuzes. Je kunt aan de ene kant te vrij zijn en uiteindelijk meer parafraseren of aan de andere kant te houterig zijn. Je kunt correcte zinnen hebben die op zich allemaal kloppen, maar niet bij elkaar passen als paragraaf. Je moet keuzes maken over hoeveel “lijm” je toevoegt om de zinnen aan elkaar te laten plakken. Je moet keuzes maken over hoe je nieuwe woordenschat en concepten vertaalt. De ene helper geeft er de voorkeur aan om dit woord te gebruiken en het op deze manier te zeggen, en een andere helper geeft er de voorkeur aan om het op die manier te zeggen. Zijn de verschillende meningen eenvoudige stilistische variaties? Vloeit het ene beter? Welke term past het beste bij de oorspronkelijke betekenis? Voordat ik naar onze jaarlijkse conferentie in Goroka vertrek, heb ik gewerkt aan de afronding van de post-alfabetiseringsreaders waaraan ik heb gewerkt. Ik lig op koers om volgende week de laatste af te maken en dan heb ik er 9 af. Dit zijn oefenboekjes voor nieuwe lezers. Sommige zijn simpele verhaaltjes en andere zijn eenvoudige non-fictieboeken over dieren. Voor deze verhalen heb ik het volgende vertaalproces gevolgd:

1. In mijn eentje een voorlopige versie schrijven, vertalen van Engels naar Kovol.
2. Samen met een Kovol helper één paragraaf per keer doornemen en correcties aanbrengen.
3. Een opname maken van een Kovol-spreker die de paragraaf uit zijn hoofd uitspreekt.
4. Het originele ontwerp en de opname die de natuurlijke spraak weergeeft, mengen. Ik haal de natuurlijkheid uit de opname, maar behoud dingen die misschien vergeten zijn.
5. De gecorrigeerde tekst controleren met de helper.
6. De tekst voorlezen aan iemand die hem nog niet eerder heeft gehoord en hem begripsvragen stellen zoals “Wat stond daar?”, gevolgd door specifieke vragen over details.

Een van de boeken waaraan ik heb gewerkt is “Dieren van Israël”. Het is een kort boekje van 3 pagina’s dat een alinea informatie geeft over elk van de 16 dieren die in Israël voorkomen, waarvan de meeste niet in PNG leven. Veel nieuwe informatie dus! De paragraaf over ossen vermeldt dat ze werden gebruikt om velden te ploegen. Hier is een back-to-English (en daarna naar het Nederlands vertaalde) versie van de Kovolversie die we na stap 1-5 hadden.

“Ze gingen met ossen naar beneden naar de tuin, ze bonden een touw, ze trokken aan een boomstam en braken de grond”.
Nadat ik met mijn groep helpers had besloten dat dit een goede vertaling was van de afbeeldingen die ik hen had laten zien van eenvoudige ploegen die door ossen werden getrokken, ging ik aan de slag met een begrijpelijkheidstest. Ik las de alinea voor aan iemand met wie ik nog nooit over ossen had gesproken en vroeg toen: “Wat stond er in die alinea over ossen?” Alles kwam goed terug, inclusief het feit dat ze er touwen aan bonden om de grond te breken. Toen vroeg ik: “Waarom braken ze de grond?”, waarop ik als antwoord kreeg: “Om een weg te maken om op te lopen”. Interessant. Alles in de zin kwam over. Het idee van ploegen, dat mensen nog nooit hebben gezien, kwam naar voren, maar de reden voor het ploegen werd niet begrepen.
De oorspronkelijke tekst vertelt niet waarom ze de grond omploegden. Het gaat ervan uit dat de lezer dat weet. De auteur en de Engelse/Nederlandse lezers weten waarom de grond wordt omgeploegd en de locatie van het werk – de tuin of het veld – is genoeg om te bevestigen dat het precies is wat we ervan verwachtten.

Maar dat kwam niet over in Kovol, dus heb ik een zin toegevoegd. “Ze braken de grond en ze haalden voedselzaden en plantten ze”. Dit vertelt mensen het doel van het breken van de grond. Ik heb een compleet nieuwe zin aan de vertaling toegevoegd die niet in de oorspronkelijke tekst staat. Heb ik het origineel correct vertaald of heb ik er iets aan toegevoegd?

Dit is waar impliciete en expliciete informatie om de hoek komen kijken. Taal en cultuur gaan samen. Een zin in een taal bevat zowel expliciete als impliciete informatie. Expliciete informatie staat in de gebruikte woorden, maar impliciete informatie wordt verondersteld begrepen te worden op basis van gedeelde cultuur. De gebruikte woorden hebben “bagage”. In het voorbeeld over het ploegen van een veld in het Engels/Nederlands, komen begrippen als boerderijen, tractoren en planten samen als impliciete ideeën.
De wetenschap dat ploegen dient om te planten hoeft niet expliciet te worden vermeld aan Engelse/Nederlandse lezers. Sterker nog, het expliciet vermelden kan een beetje overbodig zijn en de tekst vertragen met onnodige details.
Talen verschillen in welke informatie expliciet is en welke impliciet. In Kovol bijvoorbeeld werkt het niet als je zegt “Ze breken de grond en ze planten zaden”. In Kovol moet het “halen” expliciet zijn. Je kunt geen zaadjes planten als je niet eerst de zaadjes hebt gehaald! Terwijl het voor ons een beetje overbodig is om te zeggen dat je de zaden hebt gehaald en dan hebt geplant, als je zegt dat je zaden hebt geplant, weten we dat je die ook hebt. Zo had ik het eerst ook vertaald, maar mijn Kovol helpers hebben me gecorrigeerd. In de opname waar ik op zoek was naar natuurlijkheid, werd het werkwoord voor halen ingevoegd.

“Zaden halen en planten” en ‘zaden planten’ verschillen alleen in het feit dat in de 2e het halen van de zaden wordt geïmpliceerd.
Maar hoe weten we dat er impliciete informatie is? We moeten kijken naar het doel van de auteur om te communiceren. Wat zouden de auteur en de oorspronkelijke toehoorders begrijpen? Als het halen van de zaden niet expliciet wordt vermeld, is het dan de bedoeling van de auteur om te communiceren dat het plantproces denkbeeldige zaden betrof? Natuurlijk niet! Kovol-sprekers hebben gewoon niet het gevoel dat ergens op slaat als ze dat ‘halen’ er niet bij vermelden.

Hoeveel impliciete informatie moet je dan expliciet maken? Dat is een lastige vraag! Het hangt af van de cultuur waarnaar je vertaalt, maar ook van de lengte en het verloop van de tekst waar je aan werkt. In mijn geval leek het toevoegen van een enkele zin, zodat de lezers wisten waarom de ossen de grond omploegen, een goed idee. Maar je kunt ook te ver gaan! Het is ook impliciet dat de reden waarom ze planten is dat er voedsel zal groeien en ze kunnen eten, zodat ze zullen overleven dus… etc. etc. Vertalen betekent een heleboel oordelen vellen!

Ik ben ook bezig geweest met mijn eerste versie van Genesis 37. Bijbelvertaling voelt veel moeilijker dan het vertalen van alfabetiseringsboeken. De tekst heeft veel meer lagen van betekenis. Het voelt als een veel zwaardere verantwoordelijkheid en we mogen niets toevoegen aan Gods woord. In een alfabetiseringsboek is het niet erg om iets toe te voegen; als het boek er beter door wordt, waarom niet, maar in een Bijbelvertaling is dat een no-no.
Er is echter impliciete informatie in de oorspronkelijke tekst waar we iets mee moeten.

Toen Ruben weer bij de put kwam en ontdekte dat Jozef er niet meer in zat, scheurde hij zijn kleren.

Gen 37:29 NBV21

Waarom scheurde hij zijn kleren? De NBV21 is een meer letterlijke Nederlandse vertaling en blijft dus dicht bij de brontekst, maar de BGT voegt wat impliciete informatie toe:

Toen Ruben later weer bij de put kwam, zag hij dat Jozef er niet meer was. Van verdriet scheurde hij zijn kleren.

Gen 37:29 BGT

“Van verdriet” staat niet in de oorspronkelijke tekst, maar het is wat de oorspronkelijke lezers eronder verstonden. Hij scheurde zijn kleren niet omdat hij boos was, de kleren oud waren of omdat hij nieuwe kleren wilde. Als iemand leest dat hij zijn kleren scheurde en een van die dingen concludeert, heeft hij de verkeerde impliciete informatie gekregen. Als die informatie expliciet in de vertaling staat, voorkomt dat misverstanden. De Kovol-mensen scheuren hun kleren niet als ze rouwen, anders zouden ze geen kleren hebben om aan te trekken! Voor de Kovol-versie denk ik erover na om de impliciete informatie te geven dat dit een show van rouw was. De Kovol-mensen zullen waarschijnlijk niet weten wat het betekent.

Hier is er nog één:

Daarna gingen ze zitten eten. Opeens zagen ze een karavaan naderen. Het waren Ismaëlieten, die uit de richting van Gilead kwamen en op weg waren naar Egypte. De kamelen waren beladen met gom, balsem en cistushars.

Gen 37:25 NBV21

Een “karavaan” geeft het idee van mensen die van plan zijn goederen te verkopen. We krijgen het idee van handelaren, maar dat wordt niet expliciet gezegd.

Daarna gingen ze zitten eten.
Opeens zagen de broers een groep mannen aankomen. Het waren handelaars. Ze kwamen uit Gilead en ze waren op weg naar Egypte. Ze hadden kamelen bij zich met dure kruiden en geurige olie.

Gen 37:25 BGT

In de BGT staat het woord handelaren om deze impliciete informatie expliciet te maken. In de Kovol vertaling denk ik te zeggen dat “ze hun spullen in Egypte wilden verkopen”, omdat de Kovol taal geen woord heeft voor handelaar. Ze zouden “mensen die dingen verkopen” zijn.

Zijn deze “toevoegingen” gerechtvaardigd in een vertaling? Wanneer is het te veel? Ik ben blij dat ik wat bronnen heb om me te helpen. Je hebt er al een gezien. Ik kan naar meerdere Engelse vertalingen kijken om de verschillende vertaalopties van anderen te zien. Ik heb ook vertaalcommentaren die ik kan raadplegen. Tot slot is er een controle door een vertaalconsulent. Elk vers dat ik vertaal moet worden goedgekeurd door een vertaalconsulent. Iemand die dat heeft gedaan, die met meerdere Bijbelvertalingen in PNG-talen heeft gewerkt, zal kijken hoe ik heb vertaald om te zien of ik acceptabele beslissingen heb genomen en of de vertaalde tekst goed overkomt bij Kovol-sprekers of niet.
Ik ben blij dat ik een vangnet heb!

Wat vind jij? Geef je de voorkeur aan meer letterlijke bijbelvertalingen zoals de NBV21, of geef je de voorkeur aan vertalingen die op betekenis zijn gebaseerd, zoals de BGT? Welke stijl van vertalen zou volgens jou het beste passen bij de Kovol-bevolking, die op dit moment analfabeet is en een beperkte opleiding heeft?
Wat zijn de voordelen en risico’s van beide vertaalstijlen als het gaat om minderheidstalen zoals het Kovol? Ik hoor het graag!